Bundan birkaç yıl evvel Toroslar’da seyahat ederken garip mezar taşlarının olduğu bir mezarlıkla karşılaştım ve fotoğraf çekmek için mola verdim. Taşların yüksekliği birle üç metre arasında değişiyor ve üzerlerinde hiçbir yazı bulunmuyordu. Kaya parçalarından oluşan ve gökyüzüne uzanan mezar taşlarının üstünü mantarlar kaplamış, kimisi yana yatmış, kimisi dimdik duruyor, kimisi de yere yığılmıştı. Bırakın merhumun ismini veya doğum ve ölüm tarihini hangi kültüre ait olduğuna dair bile hiçbir iz yoktu taşların üzerinde. Ne zaman oraya dikildikleri belli olmayan ve onları oraya yerleştiren kültüre dair hiçbir iz taşımasalar da nesiller boyunca ayakta kalmaya muktedir olmaları tasarlanmıştı.2003 ile 2007 yılları arasında her kilometresini dolaşarak fotoğrafladığım ve görüntüye aldığım Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hattı’nda seyahat ederken bir başka gezide Toroslar’daki aynı köye yeniden yolum düştü. Bu defa Kahramanmaraş’a bağlı Geben kasabasında birkaç saat geçirecek ve bir kalkınma kooperatifi kuran gençlerle sohbet etme imkanı bulacaktım. Anadolu’ya gerçekleştirdiğim bunca seyahatin ışığında bu kasabadaki insanların diğer yerlerden farklı olduğunu görmüş, gençlerin yeni fikirlere ve projelere açık olmalarının yanısıra siyasi görüşlerinde de oldukça liberal ifadelere sahip olduklarını tespit etmiştim. Bu gençler kasabalarında gerçekleştirilebilecek kalkınma projelerine merakla yaklaşıyor, girişimci ruhlarını saklamıyorlardı.
Kasabanın gençleri benimle kurdukları bağlantıyı korudular ve bölgeye yaptığım bir başka seyahat sonrasında beni Geben’e davet ettiler. Nisan 2006’da üçüncü defa gittiğim Toroslar’daki bu güzel kasabanın insanlarını daha yakından tanıma imkanı buldum. Gençler kasabalarının tarihini merak ettiklerini dile getiriyor, diğer köy ve yerleşim yerlerine nazaran açık görüşlü yaşam biçimlerinin farkında olduklarını söylüyorlar, yakın tarihlerini daha iyi tanımak için kasabanın büyükleriyle bir amatör sözlü tarih projesi yapmak istediklerini dile getiriyorlardı. Proje kapsamında gençler yaşlılarla biraraya gelecek, onlara kasabanın geçmişine dair sorular yöneltecek, aldıkları cevapları da daha sonradan kağıda aktaracaklardı. Yapılacak röportajlarda 1915’e değin kasabada ve bu bölgede yaşamış olan Ermenilerin kültürüne ve Türklerle ilişkilerine dair de sorular olacaktı.
Sözlü tarih projesi yapılan birkaç ufak başvuru sonucunda hiçbir kurumsal veya maddi destek bulamadı ancak gençler yine de sohbetleri gerçekleştirmekte ısrarlıydılar ve bu amaçla büyükleriyle bir bir görüşmeye başladılar. Röportajlar konusunda bölgede kalkınma projelerinde danışmanlık yapan Özge Adıgüzel’in tavsiyelerini alan gençler, 10’un üzerinde yaşlıyla görüşüp bunları kağıda döktüler. Görüşmelerin bazılarının sonucunda Ermenilerle ortak yaşama dair ilgi çekici hatıralar ortaya çıktı. Bunlar arasında 1915’teki tehcir öncesinde ve esnasında bireysel veya grup olarak müslümanlığı seçmiş Ermeniler’in hikayeleri de dile getirilmişti. Müslümanlaşan (veya müslümanlaştırılan) bu Ermeniler, aynı toprakları paylaştıkları Türk ailelerin oğlanları veya kızlarıyla evlendirilmiş ve ortaya bugün de ‘Dönükler’ olarak adlandırılan yeni bir grup insan çıkmıştı. Röportajların birinci turu sona erdiğinde hikayenin bu kısmı ve Ermeniler’e dair hatırlananları anlatan bir belgesel çekmeye karar verdim ve 2006’nın Ağustos ayında çekim yapmak üzere Toroslar’a gittim.
Siyasi veya resmi hiçbir amaç taşımayan bu sözlü tarih projesinin günümüz Türkiyesi’nde ufak da olsa önemli bir adım olabileceğine inandım. Çünkü resmi tarih, Türkiye sınırları dışına çıkıldığında bizleri cevaplanması zor sorularla karşı karşıya bırakıyor, Türkiye içinde ise tartışılması bile gürültü ve kavgalara sebep veren bir ortam yaratıyordu. Resmi tarih, Türk tarafında olsun, Ermeni tarafında olsun, sıradan insana uzak geliyor, kavranılması güç uluslararası dengeleri ve 100 yıl öncesinin bizler tarafından haklı olarak anlaşılması zor sosyal, siyasi ve ekonomik şartlarını gündeme getiriyordu. Oysa olanları anlamak için belki de insan hikayelerinden yola çıkmakta fayda vardı ve Toroslar’da bir avuç gencin başladığı bu naçizane girişim, en azından o kasabaya dair hatırlanan şeyleri, olduğundan ne daha az, ne de daha fazla, yani tüm açıklığıyla gün ışığına çıkaracaktı. Öte yandan sözlü tarih, resmi tarihin çoğu zaman gözardı ettiği sosyolojik, antropolojik ve iktisadi birçok yerel bilinmeyeni ve yeni oluşumları da bilim adamlarının önüne getirebilirdi.
‘Anadolu’dan Fısıltılar’ belgeselinin sinematografik konseptini geliştirirken kamerayı sadece bir izleyici olarak kullanmayı ve röportajları gerçekleştiren gençlerle kasabanın yaşlılarının dışında tutmak istiyordum. Yani yönetmen olarak kendimi soru soran araştırmacı kimliğinden kurtarmak ve tamamen objektif bir gözlemci rolünde tutmaya kararlıydım. Sonuçta ortaya çıkan 42 dakikalık belgesel, sadece kaydedilen görüntü ve seslerin bir anlam sırası ve bütünüyle biraraya getirildiği bir görsel hikayeye dönüştü. ‘Anadolu’dan Fısıltılar’, dil, kan ve dinin birbiri içine karıştığı ‘Dönükler’in hikayesi ile nesillerin devamını ifade eden 3 günlük geleneksel bir Çukurova düğününü de birbiri içine geçirdi.
Röportajlarda ortaya çıkan ifadeler kimi zaman birbiriyle çelişkiliydi, dile getirilen bazı anılar yetersizdi çünkü birinci nesil tanıklar artık yaşamıyordu. Ama hatırlamak kadar unutmak da gerçeğe aitti ve belgeselde bunlara da yer vermeye çalıştım. Ancak bazı hatıralar son derece keskin ve açıktı, dolayısıyla Ermeniler’in 1915’te neden ve nasıl bu toprakları terk ettiğini birinci kaynaktan gözler önüne seriyordu. Belgesel sonucunda ortaya çıkan anlatılarla öykülerin bazıları zayıf veya önemsiz görünse de satırlar arasını okumayı sevenler ‘Anadolu’dan Fısıltılar’ belgeselini, benim tesadüfen karşılaştığım o kimsesiz gibi görünen mezar taşlarının köşeleri kadar keskin ve zaman zaman da can acıtıcı bulacaktır.
Mehmet Binay / Yönetmen
